Tα αρχαία αγάλματα της Κωνσταντινούπολης

Ένα από τα τέσσερα άλογα του Αγίου Μάρκου
που μεταφέρθηκαν στη Βενετία
από τον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης

Η ανάρτηση μου αυτή έρχεται ως συνέχεια αυτής για τον συμβολισμό που είχε για το Βυζάντιο το άγαλμα της Αθηνάς και στοχεύει στην παρουσίαση των χάλκινων γλυπτών της Βασιλεύουσας όπως μας τη δίνει στην ιστορία του ο Νικήτας Χωνιάτης. Ο Χωνιάτης κατέγραψε σ’ ένα υψηλής λογοτεχνικής αξίας κείμενο την ιστορία από τη βασιλεία του Ιωάννη Κομνηνού ως την Τέταρτη Σταυροφορία. Διέκοψε μάλιστα σ’ αυτό το σημείο την εξιστόρηση των γεγονότων γιατί δεν άντεχε τον πόνο από την καταστροφή της αγαπημένης του πόλης. Στα πλαίσια της εξιστόρησης της λεηλασίας και του χάους που προκάλεσαν οι σταυροφόροι στην Κωνσταντινούπολη απαριθμεί κάποια από τα χάλκινα γλυπτά που στόλιζαν τους δρόμους και τις πλατείες της πόλης, όχι για να εξάρει τις ομορφιές τους, αλλά, αλλοίμονο, για να περιγράψει την καταστροφή τους από τους σταυροφόρους, από αυτούς «τους ανέραστους του κάλλους βαρβάρους» όπως χαρακτηριστικά τους αποκαλεί.

Ο λόγος που παρουσιάζω εδώ το κείμενό του, που αποτελεί και το τέλος του έργου του, είναι για να καταρρίψουμε κάποιους μύθους. Πρώτα απ’ όλα, την απάτη των χριστιανόπληκτων, που κατάφεραν να μας πείσουν ότι οι Ρωμαίοι του Βυζαντίου δεν έκαναν τίποτα άλλο στη ζωή τους από το να ψέλνουν ολονυκτίες στις εκκλησιές και τα μοναστήρια, να στέκονται γονυπετείς μπροστά στις εικόνες και να διάγουν πολυήμερες νηστείες και προσευχές. Οι βυζαντινοί Ρωμαίοι ήταν όπως όλοι οι άνθρωποι σε κάθε εποχή: και γλεντούσαν και τραγουδούσαν και τσιλιμπούρδιζαν και έβριζαν και σπούδαζαν και φιλοσοφούσαν και δούλευαν και δημιουργούσαν.

Ύστερα, γιατί δεν αντέχω άλλο τις μπούρδες των ελληνολατρών, που για να δικαιολογήσουν την καταστροφή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, δημιούργησαν το κακό φάντασμα του σκοταδιστικού Βυζαντίου που μισούσε κάθετι ελληνικό. Αυτό συνέβη τον 4ο και 5ο αιώνα, εποχές κρίσης, αλλά μετά τα πράγματα άλλαξαν. Η αρχαία Ελλάδα κατέλαβε τη θέση που της άξιζε και που ήταν πολύ υψηλότερη από τη θέση που της δίνει ο αμόρφωτος και αστοιχείωτος όχλος του σημερινού νεοελληνικού κρατιδίου.

Τέλος, γιατί βαρέθηκα τα κηρύγματα των τουρκομάχων που, λόγω της ιδεοληψίας τους, ανήγαγαν την άλωση του 1453 ως καθοριστικό για την ιστορία γεγονός. Αλήθεια, τι ακριβώς άλωσαν οι Οθωμανοί; Την αυτοκρατορία που είχε συρρικνωθεί γύρω από την Κωνσταντινούπολη; Την πόλη που αποτελούσαν μερικά χωριουδάκια εντός των τειχών με ενδιάμεσες έρημες, χορτιαριασμένες εκτάσεις; Τα πλούτη και το χρυσάφι των εκκλησιών; Η πραγματική άλωση της Κωνσταντινούπολης (έγκλημα κατά της ανθρωπότητας τη χαρακτήρισε ο Sir Steven Runciman) έγινε το 1204 από τους σταυροφόρους. Ο Χωνιάτης, αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων, είναι συγκλονιστικός στις περιγραφές. Οι σταυροφόροι μπήκαν στις εκκλησίες, αφαίρεσαν τα ιερά σκεύη, ποδοπάτησαν τα ιερά λείψανα για να πάρουν το χρυσό και τους πολύτιμους λίθους, άνοιξαν τους τάφους των αυτοκρατόρων για να αποσπάσουν τα τιμαλφή, αφαίρεσαν το χρυσό διάκοσμο τον κτιρίων και όταν τελειώσαν αυτά που τους γυάλιζαν στο μάτι έλιωσαν το μολύβι που βρισκόταν στις στέγες των κτιρίων και το χαλκό των αρχαίων γλυπτών. Αλλά, αναζητώντας τον πλούτο, διέπραξαν κάτι πολύ σοβαρότερο: κατασπάραξαν την ψυχή της Αυτοκρατορίας. Η Κωνσταντινούπολη, από την ίδρυσή της, δεν είχε αλωθεί ποτέ. Αιώνες αυτοκρατορικής δόξας είχαν συσσωρευτεί μέσα στα τείχη της. Σύμβολα εξουσίας και συνέχειας μέσα στο χρόνο ήταν εκεί, για να διαφυλάσσουν την ιστορική μνήμη των Ρωμαίων. Το τέλος της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν γραφτό να το δώσουν εκείνοι που αποτέλειωσαν και τη Δυτική: οι Γερμανοί. Οι Οθωμανοί το 1453 δεν έκαναν τίποτα άλλο από το να πάρουν αυτό που de facto τους ανήκε, εκθρονίζοντας τον τελευταίο Ρωμαίο αυτοκράτορα, ένα ανδρείκελο μάλλον παρά κραταιό κυβερνήτη, και να στεφθούν και de jure «Κάιζερ ι Ρουμ» (Καίσαρ των Ρωμαίων).

Αλλά ας έρθουμε στα αρχαία αγάλματα που έγιναν βορά των βαρβάρων σταυροφόρων.

1. Το κολοσσιαίο άγαλμα της Ήρας που στόλιζε την Αγορά του Κωνσταντίνου.
2. Το σύμπλεγμα του Πάριδος και της Αφροδίτης να της δίνει το μήλο της έριδος.
3. Το χάλκινο Ανεμοδούλιον, ένα μηχανισμό που έμπαινε σε λειτουργία με το φύσημα των ανέμων και άκουγες κελαηδήματα πουλιών, βελάσματα προβάτων και κάθε φυσικό ήχο και έβλεπες τους Έρωτες να πετούν μήλα ο ένας στον άλλο. [Περίφημοι ήταν αυτοί οι μηχανισμοί στο Βυζάντιο που άφηναν άφωνο κάθε επισκέπτη]
4. Τον τεράστιο έφιππο ανδριάντα στην Αγορά του Ταύρου, που άλλοι έλεγαν ότι παρίστανε τον Ιησού του Ναυή και άλλοι τον Βελλεροφόντη με τον Πήγασο.
5. Όλα τα αγάλματα του Ιπποδρόμου.
6. Τον Ηρακλή που είχε τις διαστάσεις του πρωτότυπου αγάλματος φιλοτεχνημένου από τον Λυσίμαχο.
7. Τον γάιδαρο με τον αναβάτη του που είχε στήσει ο Αύγουστος στο Άκτιο για να τον τιμήσει για τις πληροφορίες που του είχε δώσει για τον Μάρκο Αντώνιο, λίγο πριν τη μεγάλη μάχη.
8. Το κατεξοχήν σύμβολο της Ρώμης, τη λύκαινα που είχε βυζάξει το Ρώμο και τον Ρωμύλο («τα παλαιά σεμνώματα του γένους» λέει ο Χωνιάτης).
9. Το σύμπλεγμα του άνδρα με το λιοντάρι.
10. Το άλογο του Νείλου.
11. Τον ελέφαντα.
12. Τις Σφίγγες.
13. Το αχαλίνωτο, αφηνιασμένο άλογο.
14. Τη Σκύλλα.
15. Τον αετό, στον Ιππόδρομο, που είχε χρησιμοποιήσει ο Απολλώνιος ο Τυανέας για να αντιμετωπίσει τα φίδια και να σώσει το λαό του Βυζαντίου.
16. Το λάγνο άγαλμα της Ωραίας Ελένης.
17. Το σύμπλεγμα της κόρης και του έφιππου άνδρα.
18. Τους αρματηλάτες σε μια σκηνή κυνηγιού.
19. Τον βασιλίσκο, ή βου του Νείλου ή κροκόδειλο κατ’ αλλους.

Όλα αυτά, και άλλα που δεν απαριθμούνται, οι «αγράμματοι βάρβαροι» και «αναλφάβητοι» σταυροφόροι τα παρέδωσαν στη φωτιά για να τα κάνουν νομίσματα.

Αλλά ας δούμε τώρα το αριστοτεχνικό κείμενο του Χωνιάτη. Προσέξτε πώς στο κλείσιμο του έργου του, περιγράφοντας το τελευταίο γλυπτό, μεταφέρει την εικόνα της αλληλοσφαγής στα ανθρώπινα πράγματα και στην τρέχουσα κατάσταση του Βυζαντίου, κάνοντας την εξής άρτιας μορφής και μεστής νοήματος παρατήρηση: "Καὶ τὰ μὲν οὕτως ἦσαν ὑπ᾽ ἀλλήλων νεκρούμενα καὶ κοινὴ μὲν ἀμφοῖν ἡ ἅμιλλα, κοινὴ δὲ καὶ ἡ ἄμυνα, ἰσοπαλὴς δὲ ἡ νίκη, σύντροχος δὲ καὶ ὁ θάνατος".

Το κείμενο του Χωνιάτη μπορείτε να το διαβάσετε εδώ